FaclairDictionary EnglishGàidhlig

68: Buadhairean

Litir do Luchd-ionnsachaidh - Eadar-mheadhanach Adhartach (B2)
Letter to Learners - Upper Intermediate (B2)

Litir sheachdaineach do luchd-ionnsachaidh le clàr-fuaime, tar-sgrìobhadh is mìneachadh. A weekly letter to Gaelic learners with audio, transcription and explanation.

Tha an litir ag obrachadh leis an fhaclair. Tagh an taba ‘teacsa Gàidhlig’ agus tagh facal sam bith san teacsa agus fosglaidh am faclair ann an taba ùr agus bidh mìneachadh den fhacal ann. The letter is integrated with the dictionary. Select the tab ‘Gaelic text’ and choose any word and the dictionary will open and you will see the English explanation of the Gaelic word.

Audio is playing in pop-over.

Buadhairean

Gaelic Gàidhlig

Ho ro, mo nighean donn bhòidheach. Hi ri, mo nighean donn bhòidheach… Bidh sibh eòlach air an òran, tha mi cinnteach. Ach an do bhuail e oirbh a-riamh mar a tha an dà bhuadhair, an dà adjective, ag obair ann an dòigh eadar-dhealaichte. Chan e mo nighean dhonn bhòidheach a chanas sinn, ach mo nighean donn bhòidheach.

Aig a’ chiad shealladh tha sin rudeigin annasach, leis gu bheil am facal nighean boireann, mar a shaoileadh tu, agus tha e a’ sèimheachadh an fhacail bòidheach, ach chan eil e a’ sèimheachadh donn. ’S e is coireach airson sin am fuaim, agus an dòigh sa bheil an teanga is am beul a’ gluasad. An dèidh “n” aig deireadh facail boirinn, mar is trice, cha bhithear a’ sèimheachadh “d” neo “t” neo “s” aig toiseach a’ bhuadhair.

Seo eisimpleirean far nach eil an “d” air a shèimheachadh: canaidh sinn beinn mhòr ach beinn dearg, sgian bheag achsgian dubh, Clann Ghriogair ach Clann Dòmhnaill. Tha an aon seòrsa rud a’ tachairt le “t”, mar eisimpleir canaidh sinn nighean tana, is chan e nighean thana mar a bhiodh dùil ’s dòcha. Canaidh sinn bean tuigseach, seach bean thuigseach, agus glùn tachaiseach, seach glùn thachaiseach. Agus seo eisimpleirean le faclan a’ tòiseachadh le “s”: ealtainn gheur ach ealtainn salach; madainn mhath ach madainn sàmhach, clann mhòr ach clann seang.

Agus tha an dearbh rud a’ tachairt leis a’ bhuadhair “seann”. Bidh cuimhn’ agaibh gu bheil grunn bhuadhairean ann a tha a’ dol air thoiseach air an ainmear, air thoiseach air a noun, seach as a dhèidh. ’S iad “deagh”, “droch” agus “prìomh” eisimpleirean dhiubh. Agus bidh cuimhn’ agaibh gu bheil na buadhairean sin a’ sèimheachadh an ainmeir as an dèidh.

Mar eisimpleir, canaidh sinn droch dhuine, is chan e droch duine; Prìomh Mhinistear, seach Prìomh Ministear; agusdeagh sheachdain an àite deagh seachdain. Uill, tha an aon rud a’ tachairt le “seann”, a tha cuideachd a’ dol ron ainmear. Ach tha seann a’ crìochnachadh le “n”. Agus, mar is trice, cha bhi e a’ sèimheachadh fhaclan as a dhèidh, a tha a’ tòiseachadh le “d”, “t” neo “s”.

Dè chanas sinn airson old house, ma-thà? Seann thaigh? Chan e, ach seann taigh. Dè mu dheidhinn old people? Uill, ’s dòcha gum bi fios agaibh mar-thà gur e seann daoine, seach seann dhaoine a th’ ann. Agus airson old saucer, canaidh sinn seann sàsar, seach seann shàsar.

Tha a leithid ri fhaicinn ann an ainmean-àite cuideachd, gu h-àraidh leis na dathan cumanta, dubh is dearg, an dèidh n. Dh’ainmich mi Beinn Dearg mar-thà, is tha mòran dhiubh sin air a’ Ghaidhealtachd, ach seo dà eisimpleir eile – Bidean an Eòin Deirg, faisg air Ach nan Seileach ann an Siorrachd Rois, agus Cruach an Fhearainn Duibh ri taobh Loch nan Uamh ann an Lochabair.

Agus seo eisimpleir eile. Dè a’ Ghàidhlig a th’ air big dogs? A bheil e agaibh? Coin mhòra. Bidh sibh a’ cuimhneachadh gu bheil ainmearan, a bhios air a chaolachadh nuair a tha iad iolra neo plural, a’ sèimheachadh a’ bhuadhair a tha a’ dol còmhla riutha. Coin mhòra, ma-thà. Ach dè a’ Ghàidhlig a th’ air black dogs? A bheil sin agaibh? Coin dubha. Chan eil an sèimheachadh ann as dèidh an “n”.

O shean, bha seòrsa de choin ann air an robh “coin dubha Ghriogarach”. Chaidh an ainmeachadh mar sin air sgàth ’s gu robh iad air an cleachdadh airson muinntir Clann Ghriogair a lorg nuair bha iad air an comharrachadh leis an riaghaltas mar eucoirich. Coin dubha, gu dearbh.

Faclan na Litreach: buadhair: adjective; sèimheachadh: lenition; Clann Ghriogair: the MacGregors; Clann Dòmhnaill: the MacDonalds (Clan Donald); tuigseach: understanding; glùn: knee; tachaiseach: itchy; ealtainn: razor; seang: slender, lean;

Abairtean na Litreach: tha an dearbh rud a’ tachairt le X: the same thing happens with X; tha a leithid ri fhaicinn ann an ainmean-àite cuideachd:the same type of thing is to be seen in place names as well; Bidean an Eòin Deirg: pinnacle of the red bird; Cruach an Fhearainn Duibh: rounded hill of the black land; bidh sibh a’ cuimhneachadh gu bheil ainmearan, a bhios air a chaolachadh nuair a tha iad iolra, a’ sèimheachadh a’ bhuadhair a tha a’ dol còmhla riutha: you will remember that nouns, which are slenderised when they are plural, lenite the adjective which goes with them; bha seòrsa de choin ann air an robh “coin dubha Ghriogarach”: there was a type of dog(s) known as the “black dogs of MacGregors”; nuair a bha iad air an comharrachadh leis an riaghaltas mar eucoirich: when they were classified by the government as criminals; coin dubha, gu dearbh: evil dogs, indeed (dubh may also mean “evil”).

Puing ghràmair na Litreach: The substance of this week’s Litir is the general tendency for words starting with “d”, “t” or “s” (sometimes called the “dental consonants”) not to be lenited after a terminal “n” on the previous word, even where the “normal” grammatical rules would demand a lenition. This is the reason that the famous “black knife” of the Gaidhealtachd is a sgian dubh (often horribly anglified to “skean dhu”, with the “dh” pronounced as a “d”), and not a sgian dhubh as might be expected, given that sgian is a feminine noun. The same occurrence explains why we have mountains called Beinn Bhàn, with the adjective lenited following the feminine noun, but several others called Beinn Dearg , without the lenition. Similarly, while “the head of the white dog” would be ceann a’ choin ghil, “the head of the black dog” would be ceann a’ choin duibh, with an unlenited “d” following the “n”. This also explains why we say seann dotair, seann tarbh and seann sàbh, when the adjective seann would normally lenite the following consonant (eg seann charbad, seann mhansa ). How would you say in Gaelic “the red pens”?

Gnàthas-cainnt na Litreach: An do bhuail e oirbh a-riamh?: did it ever occur to you?

PDF

Download the text of this week's letter as a PDF:Thoir a-nuas Litir mar PDF:

Download File

PDF documents are especially suited for printing out. Most computers can open PDF files, but if you have problems viewing them you may need to install reader software such as Tha faidhleachan PDF gu sònraichte math airson clò-bhualadh. Tha e furasta gu leòr do chuid de choimpiutairean faidhleachan PDF fhosgladh, ach ma tha trioblaid agad ‘s dòcha gum biodh e feumail bathar-bog mar Adobe Acrobat Reader. fhaighinn.

Podcast

BBC offers this litir as a podcast: Visit the programme page for more info and to download or subscribe. Tha am BBC a’ tabhainn seo mar podcast. Tadhail air an duilleag-phrògraim airson barrachd fiosrachaidh no airson podcast fhaighinn

More Letters Tuilleadh Litrichean