An t-seachdain ’s a chaidh, dh’innis mi dhuibh mu dheidhinn an sgoileir ainmeil Albannaich, Iain Major, a bha beò o chionn còig ceud bliadhna. Anns an
leabhar mhòr aige mu eachdraidh Bhreatainn, am measg mòran rudan eile, dhìon e cliù nan Albannach, agus am biadh aca. Bha droch bheachd aig na Sasannaich
agus na Frangaich air min-choirce, ach sgrìobh Major gu robh a cho-chreutairean Albannach air batailean gu leòr a bhuannachadh, as dèidh dhaibh a h-ithe!
Thogadh Major ann an Lodainn agus ’s e a’ Bheurla a bh’ aige mar phrìomh chànan. Agus tha e inntinneach na tha e ag ràdh mu dheidhinn suidheachadh an dà
chànain, agus an dà shluaigh, ann an Alba aig an àm. Bha Gàidhlig aig an darna cuid de mhuinntir na rìoghachd ri linn, thuirt e, agus ’s e an t-ainm a bh’
aig daoine eile air an son – na h-Albannaich Fhiadhaich, the Wild Scots. B’ iad an fheadhainn eile, aig an robh Beurla, na h-Albannaich Thaigheil, the Householding Scots.
Ann an cuid de dhòighean, sgrìobh Major, bha na h-Albannaich Thaigheil, na Goill, air thoiseach air an fheadhainn fhiadhaich, na Gaidheil. A thaobh aodach
is beusachd, co-dhiù, bha iad na b’ fheàrr. Ach bha na Gaidheil na b’ fhèarr air sabaid. Agus thug Major adhbhar airson sin. Bha na h-Albannaich Fhiadhaich
a’ fuireach nas fhaide gu tuath, agus air sgàth ’s gu robh iad a’ tighinn às na beanntan, agus a’ fuireach ann an coilltean, bha an nàdar na bu chogaile.
Ach, air an làimh eile, bha iad math air ceòl. Agus ’s e an ionnstramaid a bh’ aca – a’ chlàrsach.
Bha na h-Albannaich Thaigheil na b’ fheàrr, ge-tà, ann a bhith a’ riaghladh na rìoghachd, air sgàth ’s gu robh iad na bu shìobhalta. Ach bha cuid de na
Gaidheil Fhiadhaich a’ tuigsinn mar a dh’fheumadh iad a bhith fo ùghdarras nan cùirtean agus fo ùghdarras an Rìgh. B’ iad sin an fheadhainn aig an robh
crodh is caoraich is eich. Ach an fheadhainn nach robh beartach, uill, thuirt Major gu robh iad coma mu ghnothaichean mar sin. Bha iad leisg, agus cha robh
càil ann a b’ fheàrr leotha na bhith a’ sealg.
Agus, sgrìobh Major, bha gràin aig na Gaidheil air na Goill agus air na Sasannaich agus, gu dearbh, air duine sam bith a bha sìtheil, sìobhalta is reusanta
– chan ann air sgàth ’s gu robh iad sìtheil, sìobhalta is reusanta, ach air sgàth ’s gu robh cànan eadar-dhealaichte aca. Tha amharas agam gum biodh beachd
Goill air na Gaidheil aig an àm, agus beachd Gaidheil air na Goill rudeigin coltach ri chèile.
Sgrìobh Major rudan inntinneach mu Eirinn cuideachd. Bha e dhen bheachd gu robh an t-eilean gu math torrach, le aibhnichean brèagha làn iasg. Bha an ceann
a deas fo smachd Rìgh Shasainn, agus bha an ceann a tuath ann an làmhan nan ceann-cinnidh Gàidhealach. Uill, tha sin air atharrachadh.
Ach tha aon rud ann nach eil air atharrachadh. Cha robh nathraichean ann an Eirinn an uairsin, agus chan eil a-nise. Agus ’s e a bu choireach – agus cha
chluinn thu bìog air Naomh Pàdraig an seo – ’s e a bu choireach gu robh an talamh, an ùir, a’ cur às don a h-uile beathach puinnseanach. Ma bheir thu ùir
Eireannach gu dùthaich eile, thuirt e, gheibh nathair sam bith a thèid faisg oirre, bàs. Uill, tha mi a’ smaoineachadh gu bheil sin a’ sealltainn dhuinn
aon rud mu dheidhinn Iain Mhajoir. A dh’aindeoin cho math ’s a bha a chuid sgoilearachd anns an fharsaingeachd, cha ghabh a h-uile rud a sgrìobh e
creidsinn.
